Với một nước nghìn năm nông nghiệp có mối liên hệ mật thiết giữa người và trâu, nên thiết tưởng năm Sửu cũng nên bỏ quá thời gian để nhìn nhận lại hình ảnh con trâu xưa và nay hết sức gần gũi và quen thuộc trong tâm thức và trong đời sống dân Việt.
Trâu gắn bó với đời sống dân Việt Nam
Theo các học giả, về nguồn gốc từ ngữ thì trâu là một từ Việt gốc Hán, đọc theo âm Hán Việt là tru, vẫn tồn tại trong phương ngữ Nghệ Tĩnh cho đến nay.
Cùng với hai đối tượng khác là cây lúa, sông nước - con trâu là một trong ba hình ảnh in đậm dấu ấn trong từ vựng, văn hóa của dân tộc Việt Nam có nền văn minh lúa nước qua trường kỳ lịch sử.
Thuở xa xưa, con trâu được thuần hóa làm nguồn cung thịt, sữa, da cho người nông dân trong đời sống hằng ngày. Càng về sau, khi nghề nông ra đời, phát triển thì ngoài việc cung cấp thực phẩm, con trâu giữ vai trò chính yếu về sức kéo trong lao đồng đời sống
Con trâu gắn bó mật thiết với người nông dân đến mức được nhà nông khẳng định vai trò “con trâu là đầu cơ nghiệp”. Cạnh công việc kéo cày, kéo bừa trong làm ruộng nước, trâu còn kéo trục đạp lúa khi thu hoạch mùa màng. Ngoài lúc kẽo cà kẽo kẹt vòng quanh kéo che ép mía nấu đường, trâu còn kéo xe trong giao thông đường bộ vận chuyển nông sản, kéo cộ trên ruộng lầy ruộng thụt...
Trong nền kinh tế hàng hóa thuở ấy, trâu là tài sản có giá trị cao, dùng để trao đổi trong mua bán và là đơn vị đo đếm gia sản: “ba bò chín trâu”, “chín đụn mười trâu”.
Không giữ vai trò là nguồn sức kéo như với dân tộc Kinh, với nhiều dân tộc thiểu số Tây Nguyên, là biểu tượng của sự giàu có; thiêng liêng thành kính hơn nữa còn là vật hiến sinh, trong các lễ hội cúng Yàng, tế tự thần linh, trời đất, cầu mùa màng bội thu, mưa thuận gió hòa, là của hồi môn hay sính lễ, vật hiến tế trong các nghi thức tang chế, hôn nhân.
Quả nhiên, con trâu đem lại khá nhiều lợi ích đối với đời sống con người. Thịt trâu, sữa trâu bổ sung nguồn thực phẩm giàu dinh dưỡng. Da trâu bịt trống, chế tác giày dép, dây thừng. Sừng trâu làm “tù và” thổi hiệu, làm cốc đong nước khi uống rượu cần, còn tiện làm quân cờ, lược chải, cán dao cán liềm...
Có lẽ chỉ ở một vùng có nền văn minh nông nghiệp lúa nước lâu đời như nước ta mới hình thành nên những phong tục, lễ hội như thi trâu, chọi trâu, đâm trâu, tạ ơn trâu….
Qua bài ca dao tâm tình chân thành mộc mạc, chan chứa thương yêu, vượt lên trên tất cả, trâu là người bạn thân thiết của nông dân:
Trâu ơi ta bảo trâu này,
Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta.
Cày cấy vốn nghiệp nông gia,
Ta đây trâu đấy, ai mà quản công.
Bao giờ cây lúa còn bông,
Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.
Hình ảnh trâu thuở xưa
Theo lịch can chi ở phương Đông, con vật mang số thứ tự thứ 2 là Sửu tượng trưng bằng con trâu. Trong 12 con vật trong thập nhị địa chi này, trâu là con vật to khỏe hàng đầu, sớm được thuần hóa, gần gũi với con người, giúp con người trong việc đồng áng nên người nông dân coi trâu như người bạn thân.
Từ cuộc sống gắn bó mật thiết đó, như một lẽ tự nhiên con trâu đã đi vào văn hóa nghệ thuật, trở thành đề tài,muôn thủa cho nguồn cảm hứng phong phú của văn chương, hội họa, điêu khắc, âm nhạc…
Trong Văn hóa Việt phong phú một kho từ ngữ phản ánh sự vật dựa trên các đặc điểm con trâu, khỏe như trâu, chén mắt trâu: Chén tròn và nhỏ, giống hình mắt trâu; ổi trâu: Ổi quả to; ớt sừng trâu: Quả dài cong như sừng trâu; chửa trâu (khẩu ngữ): Chửa quá kỳ hạn lâu mà chưa đẻ; đường sống trâu: Những chỗ gồ cao lên theo chiều dọc của đường đất, hình như sống lưng con trâu ...
Cạnh đó, nhiều tục ngữ ghi lại kinh nghiệm chọn lựa trâu hình vóc khỏe mạnh, làm việc siêng năng: Mua trâu lựa nái, mua gái lựa dòng; Tậu trâu xem sừng, xem khoáy; phải biết chọn lựa trâu tai lá mít, đít lồng bàn...
Ngoài ra, trò chơi trẻ em có con trâu làm từ lá mít, cùng nhiều tranh dân gian thể hiện hình ảnh chú mục đồng vắt vẻo trên lưng trâu thư thả thổi sáo, thả diều, giữa cảnh thanh bình đồng ruộng trời nước bao la.
Con trâu còn đi vào truyện dân gian với tích truyện xưa Ngưu lang Chức nữ, Chú Cuội cung trăng: “Bỏ trâu ăn lúa gọi cha ồi ồi”, hoặc bài đồng dao Thằng Bờm có cái quạt mo, Phú ông xin đổi ba bò chín trâu...
Cũng vì luôn gắn liền với nền văn minh lúa nước ở Việt Nam nói riêng và Đông Nam Á nói chung, đồng thời trâu vừa thể hiện sức mạnh, tốc độ, cũng như trí tuệ, tính cách hiền hòa nên trong kỳ SEA Games trước vào năm 2003, nước ta đăng cai đã chọn mẫu linh vật Trâu Vàng là biểu tượng vui.
Hình ảnh trâu ngày nay
Trong cuộc sống hiện đại, trâu không còn giữ vai trò quan trọng hàng đầu. Cơ giới hóa nông nghiệp đã thay bớt sức kéo của trâu, “trâu đỏ” dần thay thế “trâu đen”; phương tiện vận tải phát triển nên cộ trâu, xe trâu không còn hữu dụng như trước. Tuy nhiên hình bóng trâu vẫn mãi còn đây đó trong đời sống hiện đại.
Những thành ngữ - tục ngữ ẩn dụ đời sống xã hội, ví ngầm cách đối nhân xử thế của con người vẫn còn nguyên chân giá trị: Trâu béo kéo trâu gầy, đầu trâu mặt ngựa, Trâu buộc ghét trâu ăn, Trâu chậm uống nước đục, Để lâu cứt trâu hóa bùn, Trâu bò húc nhau ruồi muỗi chết...
Vẫn trường tồn với thời gian hình ảnh con trâu còn in sâu trong tiềm thức dân Việt qua các địa danh suốt dặm dài dải đất hình chữ S thân thương, ghi đậm dấu ấn con trâu một thời quá vãng.
Đó là những thắng cảnh ở Thủ đô Hà Nội: Hồ Trâu Vàng (Kim Ngưu hồ), sông Kim Ngưu, thị trấn Trâu Quỳ; suối Sừng Trâu ở Ninh Thuận; đảo nhỏ Hòn Trâu ở cửa biển Đề Gi, tỉnh Bình Định; đó là sông Bến Nghé (tên khác là Bến Trâu, Ngưu Chữ) ở Thành phố Hồ Chí Minh... mà mỗi địa danh đều gắn liền với những truyền thuyết kỳ ảo cùng các giai thoại thú vị.
Vẫn còn đây thế hệ “tuổi 17 bẻ gãy sừng trâu” bên cạnh bộ phận nhỏ trẻ trâu - “sửu nhi” (một từ lóng mới trong tiếng Việt) mà giới trẻ hay dùng gần đây trên mạng xã hội chỉ những người có những hành động bốc đồng, bồng bột, thích thể hiện cái tôi, chơi trội gây sự chú ý.
Và câu tục ngữ quen thuộc “Tậu trâu, cưới vợ, làm nhà...” chưa bao giờ xưa cũ, lạc hậu, dù hiện không còn mấy thanh niên tậu trâu để cày kéo như xưa, mà có thể hiểu “tậu trâu” cũng có thể là tậu xe trong nghành du lịch vận tải chính là xác định một nghề nghiệp, là việc đầu tiên khởi sự để gây dựng một sự nghiệp, như xu thế “Start-Up” trong giới trẻ ngày nay.
Viết bình luận